IJslands briljante verteller en stilist: Gudbergur Bergsson — eerste boek in Nederlandse vertaling

Klassieke vertellers
Aan het eind van de jaren zestig beklaagde een van de Nederlandse uitgevers ― als ik het me juist herinner, was het Becht junior ― dat er geen vertellers meer zouden zijn in de inmiddels klassieke zin, en zoals ze aan het einde van de negentiende en in de eerste helft van de twintigste eeuw nog rijkelijk hadden bestaan. En hij voegde eraan toe dat echte vertellers zich maar moesten melden: hij zou ze graag uitgeven. Sedertdien zijn er echter altijd weer, ook in Nederland, boeken verschenen van ware vertellers, al schreven dezen misschien niet allen volgens het aloude stramien. Kenmerk bij uitstek was van oudsher, toen en nu, dat de schrijver erin moet slagen niet alleen de aandacht van de lezer te grijpen en te boeien, maar deze tot op het laatst vast te houden.

Onalledaags niveau
Hoewel de IJslandse schrijver Gudbergur Bergsson inmiddels 75 jaar is, reeds een aardige hoeveelheid boeken heeft gepubliceerd, en de laatste decennia is overladen met internationale prijzen, is De Zwaan, uit 1991, zijn eerste boek dat, pas nu in het Nederlands vertaald is, en in september is verschenen. Dat werd wel tijd ook, want een verteller van zijn niveau is inderdaad niet alledaags. Bergssons beeldend vermogen bestaat niet alleen in de verteltrant, maar eveneens in zijn virtuoze taalgebruik vol magie en het gebruik van metaforen.

Dat blijkt al snel als het negenjarige meisje door haar moeder op de bus wordt gezet om de zomermaanden door te brengen op een boerderij, waar ze zal moeten aanpakken; een taakstraf, die de ouders hebben bedacht als reactie op enkele kleine diefstalletjes, die ze heeft gepleegd. Ze hopen dat ze daar, in de natuur met planten en dieren en andere fenomenen, die ze in de eigen omgeving nooit meemaakt, beter het onderscheid leert maken tussen goed en fout. Doch nauwelijks is ze in die omgeving aangekomen, of ze beseft, zodra ze met honden en schapen wordt geconfronteerd, dat ze eigenlijk haar neus ophaalt voor harige dieren. En binnen een etmaal, na de eerste nachtrust, is ze voor haar gevoel al van zichzelf vervreemd en dringt het besef door dat ze eigenlijk liever wilde wonen binnenin een koe, dat dier met die ritmisch zwiepende staart.

Confrontatie
Direct op de eerste bladzijde is het duidelijk dat de lezer een confrontatie moet aangaan met een schrijver, die letterlijk en in overdrachtelijke zin iets te vertellen heeft, maar de lezer wel de ruimte laat om zelf nog weer beelden te construeren, die passen bij datgene wat net aan mededelingen, gevoelsuitingen, wensen en verlangens in fraaie zinnen is voorbijgekomen. De Zwaan is een boek dat niet alleen als verhaal kan worden ondergaan, maar dat nog meer te bieden heeft, als de lezer zich laat verleiden tot participatie: een basisvoorwaarde, die alle kunst van een hoger plan praktisch dient aan te dragen. Dat Bergsson daarin een grootmeester is, blijft het gehele boek door boven elke twijfel verheven. Zo signaleert hij dat het meisje nog niets heeft begrepen van intiem intermenselijk contact en laat hij er geen twijfel over bestaan dat de manier waarop haar een technisch aspect van seksualiteit wordt bijgebracht ongepast is: zonder het geringste zweempje erotiek, en mede daardoor op een onjuist moment op een voor haar verkeerd begeleide manier: zo kan de knecht van de boerderij het niet laten haar, na uitleg over de uiers en de spenen van de koeien, praktisch te informeren over de éénspenige uier, die ‘mannenmelk’ produceert.
Ook dit alles wordt als feitenmateriaal gepresenteerd in een tot in detail beheerst spraakgebruik ― en daar moeten we de in alle opzichten constructieve vertaling van Marcel Otten heel direct in betrekken ― en laat geen ruimte voor een vlucht in de magie.

Introverte emotionaliteit
Anders ligt dat met de fantasieën waarin het meisje vlucht, omdat ze nog teveel nieuws moet verwerken, waarop ze niet is voorbereid, en dat haar leeftijd en het bijbehorende begripsniveau, ook emotioneel, te boven gaat. Mede daarom is ze zo nadrukkelijk ontvankelijk voor de mythe van de zwaan, die in het meer leeft en eertijds zelfs als clairvoyant werd geconsulteerd. Mede doordat ze haar wel degelijk aanwezige emotionaliteit niet de vrije loop laat en zich introvert gedraagt, wordt het verlangen steeds groter naar een ontmoeting met die zwaan ― welke hier symbool staat voor vrijheid, ontsnapping aan het leven van alledag en alles wat daaraan is gerelateerd.
Een roman als deze beleef je hier en daar meer als een film dan als een boek, maar de vindingrijkheid qua taal en stijl laat je toch ook weer beseffen dat je tot reeksen van prachtige zinnen geconstrueerd woordgebruik voor je hebt, en dat de beelden niet alleen in de zinnen en tussen de regels staan, maar dat Gudbergur Bergsson over de bijna magische kracht beschikt, het beeldend vermogen van de lezer te ontketenen, nog weer veel meer dan de meeste andere hedendaagse schrijvers met grote kwaliteiten.

Kanttekeningen
De kritische afstand, die een recensent steeds in acht dient te nemen, dwingt tot nadenken over een dertien regels lang geapostrofeerde alinea waarin Bergsson de gedachten van het meisje letterlijk vertelt, en dat had hij nu juist niet op deze manier moeten doen. Inhoudelijk valt er niets in te brengen tegen de weergave van wat ze voelt, denkt en ondergaat, maar de prachtige taal die de schrijver daarvoor presenteert, is niet die van een negenjarig meisje. Het enige wat daaraan mankeert, is het feit dat hij dit niet zelf vertelt.
De tweede opmerking betreft een vriendelijk, doch zeer dringend, verzoek aan uitgeverij De Geus: bekijk eens, bloedserieus graag, of er in dat oeuvre van Gudbergur Bergsson niet meer is dat voor een Nederlandse editie in aanmerking komt. De auteur heeft ook poëzie en verhalenbundels op zijn naam staan. Daar moet eenvoudigweg voldoende bij zijn dat binnen het Nederlandstalige boekenaanbod een grote verrijking zou betekenen. De Zwaan is immers niet een goedgelukte eersteling, doch oneindig veel meer.

__________

Gudbergur Bergsson ― De Zwaan. Roman, uit het IJslands vertaald door Marcel Otten. 220 pag., gebonden met stofomslag. De Geus, Breda, september 2007; ISBN 978-90-445-0935-9. Prijs € 19,90.