Heinrich Bölls tekst Katharina Blum als leerstuk — tevens in de verfilming door Volker Schlöndorff

Spannende tijden
In 1974 publiceerde de Duitse schrijver Heinrich Böll (1917-1985) de als Erzählung gekwalificeerde tekst Die verlorene Ehre der Katharina Blum oder: Wie Gewalt entstehen und wohin sie führen kann. Het leidde er onder meer toe dat toch al suspecte overheidsinstanties van het indertijd op de toppen der zenuwen levende regeringsapparaat verantwoordelijk werden voor het doorzoeken van de woning van Heinrich Böll, onder meer op verdenking van ondersteuning van terrorisme. De zwaar extremistische idiotie die de indertijd deels ontregelde bundesdeutsche samenleving aan de dag legde, toonde hoe zeer men in de ban was van het — toen weliswaar daadwerkelijke — terrorisme van de Rote Arme Fraktion (RAF), welke echter nimmer separaat kon worden bekeken, maar had moeten worden bezien in het kader van al die elementen welke ertoe hebben geleid dat er na de Tweede Wereldoorlog zo'n status quo in het 'nieuwe Duitsland' heeft kunnen ontstaan. Enkele aspecten daarvan waren onder meer grove nalatigheid bij diverse overheden om in diverse geledingen schoon schip te maken met betrekking tot alle figuren die tijdens de Hitler-dominantie een nogal dubieuze of zelfs heel erg kwalijke rol hebben gespeeld. Politieke partijen en andere belangengroeperingen hebben ervoor gezorgd dat sommige van de meest kwalijke personen het al snel na 1945 opnieuw hoge functies kregen binnen de politiek dan wel de rechterlijke macht. Hans Filbinger (1913-2007) — die tijdens de Hitler-dictatuur marinerechter was en toen voor minieme vergrijpen doodvonnissen heeft uitgesproken — werd zelfs minister-president van een deelstaat.

Begrijpelijke woede
Dat kritische jeugdigen, daarmee rauw geconfronteerd, een andere (lees: betere en vooral fatsoenlijkere) republiek wensten, zal geen enkel weldenkend mens als een bedreiging kunnen (hebben) ervaren. Dat belangengroeperingen echter het vuur tegen elke denkbare vorm van terechte maatschappijkritiek flink hebben aangewakkerd — waarbij een schandelijk uitwas van de pers: de Bild-Zeitung, het vechtvodje berstensvol met dagelijkse fascistoïde leugens, laster, lagen en listen, een heel uitzinnige en dus weerzinwekkende rol heeft gespeeld —, mag worden gezien als een conglomeraat van direct gerichte pogingen om elke vorm van maatschappijkritiek definitief de kop in te drukken, waardoor de West-Duitse natie steeds sneller dreigde af te glijden in de richting van de totale terreurstaat die in 1933-1945 aldaar was gevestigd.
Dat Heinrich Böll met dat boek onder meer heeft getracht te zorgen voor enig nadenken — en als wenselijk gevolg daarvan de-escalatie —, staat buiten kijf, maar doordat hij in die vertelling over Katharina Blum duidelijk heeft gemaakt welke rol de abjecte sensatiepers van het toenmalige Duitsland heeft gespeeld, is vanuit die hoek evenmin het geringste nagelaten alles verdacht te maken met betrekking tot de schrijver die in 1972 pas de tweede Duitse letterkundige van na de Tweede Wereldoorlog was aan wie de Nobelprijs voor Literatuur werd toegekend.

Waakzaamheid vereist
Ook nu — met een relatief sterke aanhang voor (neo-)nazistische groeperingen binnen (en deels buiten) het huidige staatsbestel met een minister die met plannen in een vergevorderd stadium voor de installatie van een Super-Gestapo, in combinatie met tal van andere, de burgervrede bedreigende, verschijnselen — kan ieder moment opnieuw een situatie ontstaan, die dan wel heel veel overeenkomsten zal vertonen met die van de tijd waarin Heinrich Bölls vertelling speelt.
De kunstenaars en hun publiek hebben een speciale taak: zij moeten er, individueel en als groeperingen, met de eigen mogelijkheden actief voor zorgdragen dat het niet opnieuw zover kan komen.

Verfilming
De Duitse filmers Volker Schlöndorff [1] en Margarethe von Trotta hebben het verhaal van Heinrich Böll in 1975 verfilmd met onder meer Angela Winkler, Mario Adorf en Dieter Laser. Het Duitse publieke televisienet ARD/Das Erste zendt de film in kwestie opnieuw uit in de nacht van woensdag 1 op donderdag 2 april, tussen 00:35 uur en 02:15 uur.
Op Arte-televisie wordt gelijktijdig een literatuurverfilming van deze regisseur uitgezonden: Der junge Törless uit 1966 naar het boek Die Verwirringen des Zöglings Torleß uit 1906 van Robert Musil (1880-1942).
______________
[1] Het is wel de week van regisseur Volker Schlöndorff (geboren 1939). Over hem werd door Arte-televisie al een Portret uitgezonden, en in de nacht van 31 maart op 1 april werd zijn film Der Fangschuss (1976) uitgezonden — alweer met een literaire basis: het verhaal Le coup de grâce uit 1939 van de Franse auteur Marguerite Yourcenar (1903-1987).
De afgelopen dagen heeft Arte-televisie tweemaal de film Mein Leben over deze regisseur uitgezonden; een herhaling staat gepland voor zaterdag 4 april, in de vroege ochtend om 06:45 uur.
____________
Afbeeldingen
1. Voorzijde van de eerste pocketeditie uit 1976 van Heinrich Bölls vertelling , met daarop Angela Winkler in Volker Schlöndorffs film.
2. De auteur Heinrich Böll tijdens een persconferentie in Keulen.
3. Voorzijde van de huidige pocketeditie (dtv 1150).
4. Filmregisseur Volker Schlöndorff, die op 31 maart zeventig jaar geworden is.