Krieg und Frieden — Tolstojs superepos als boek

Eén van de tien beste literaire boeken
In een persoonlijk vraaggesprek met de Duitse schrijver Martin Walser (geb. 1927) kwam het onderwerp van de allergrootste literatuur aan bod, en in dat kader viel tevens het begrip de tien beste romans uit de wereldliteratuur. Daar vielen namen van auteurs: De Fransen François Rabelais en Gustave Flaubert, de Engelse collega's Jonathan Swift en Daniel Defoe, de Duitser Johann Wolfgang von Goethe, Adelbert Stifter en Thomas Mann, de Zwitsers Gottfried Keller en Robert Walser en de Russen Fjodor Dostojevski en Lev Nikolajevitsj Tolstoj [1]. Hoewel menigeen andere accenten zou kunnen leggen, zullen degenen, die Tolstojs Война и мир (Oorlog en vrede) ook werkelijk hebben gelezen (in de zin van opnemen en nadrukkelijk beschouwen — zoals het aren lezen achter de maaiers), grosso modo de mening van Martin Walser wel kunnen delen. De titel is kort en krachtig en past in de diverse politieke, historische, maatschappelijke en persoonlijke momentopnamen, die in het boek worden behandeld. Je moet er dan ook niet aan denken dan Tolstoj zijn oorspronkelijke plan, dit onovertroffen meesterwerk de kasteelboeket-titel Eind goed — al goed mee te geven. Dat zou volgens Heinrich Böll (1917-1985) — die in 1970 Annäherungsversuch heeft geschreven dat als een speciaal Nawoord in de huidige pocketeditie is opgenomen — wel eens menig intellectueel hebben kunnen afschrikken, die dan heel wat omwegen nodig gehad zou hebben om toch weer met het boek in aanraking te komen. En Böll voegt daar aan toe dat er weinig romans in de wereldliteratuur bestaan, die iemand het lezen zo goed kan bijbrengen als juist Krieg und Frieden. Geheel kritiekloos is Böll overigens niet, en dat met recht. Hij wijst erop dat Tolstoj de lezer voortdurend tegemoet komt, maar hem vervolgens weer afschrikt met zijn waarschuwende wijsvingertje. Iets, dat in de persoonlijkheid van Tolstoj overigens vaker te signaleren viel, in extra-literaire situaties [2].
Verder ziet Heinrich Böll de gehele Russische literatuur als reusachtige wandelingen, en een der belangrijkste daarvan is Tolstojs onvergankelijke epos. Ook Bölls voorganger in de reeks van Duitse schrijvers, die de Nobelprijs voor Literatuur hadden toegekend gekregen, Thomas Mann (1875-1955), was diep onder de indruk van dit boek: "Die erzählerische Macht dieses Werks ist ohngeleichen."

Duitse vertaling
In oktober 2007 heeft Deutscher Taschenbuch Verlag een nieuwe druk gerealiseerd van de Gesamtausgabe — de achtste van de pocketeditie sedert 1990 — in één deel van bijna 1.600 bladzijden met een relatief kleine, doch goed leesbare letter. Dit besluit zal mede zijn ingegeven door de verfilming in vier afleveringen op prime time, de komende twee weken (vanaf zondag 6 tot en met dinsdag 16 januari) via het tweede Duitse televisienet ZDF, u weet wel: die club met de idiote zelfverheerlijking in de vorm van een groot aantal imbeciele spotjes tussen programma's in, waarin allerlei vooraanstaande lieden uit kunst en cultuur, uit filmwereld, en van waar niet al, de leeghoofdige, en absoluut nodeloze en nutteloze — ergo: volstrekt overbodigde — kreet ten beste geven: Mit dem Zweiten sieht man besser. Net gek!
De vertaling van Война и мир door de schrijver Werner Bergengruen (1892-1964), stamt van nu exact een halve eeuw geleden. Ik had gehoopt in enkele van diens boeken met Schreibtischerinnerungen, respectievelijk andere terugblikken, iets tegen te komen over zijn ervaringen met het vertalen van dit omvangrijke epos, maar in de mij ter beschikking staande literatuur is dat niet gelukt. De man was een zeer lateraal denker en juist de vele zijpaden, die hij in zijn niet belletristische verhalen en essays bewandelde, en het invoegen van niet onmiddellijk herkenbare associaties, maakt zijn werk zo extra boeiend. Derhalve moeten er eenvoudigweg duizenden 'betrekkelijkheden' zich aan hem hebben opgedrongen tijdens het componeren van een zo eindeloos lijkend stuk literatuur. Hij was immers een man, die zich kon laten meeslepen door het bezielde in de wereld, het zinnelijk waarneembare, of dat nu een bewegend dier in de natuur, dan wel een wat statischer element als een sieraad of een rozenstok, dan wel een bijzonder schrijfbureau (als het zijne was). Hij kon zich uiten in verschillende vormen, maar zijn ware temperament liet zich nimmer verloochenen. Kortom, een man met zoveel facetten als mens èn als schrijver, dat hij in ieder geval alle voor een herschepping benodigde niet-taalkundige elementen in zich verenigd wist. In zijn eigen geschriften heeft hij het ook niet laten ontbreken aan aspecten van afkeer en regelrechte haat jegens tyrannie en andere vormen van terreur of absolute politieke, maatschappelijke en menselijke duisternis.

Episch monument
De handeling van Lev Tolstojs roman Krieg und Frieden valt ongeveer samen met het begin van de negentiende eeuw, en, meer specifiek, met de Napoleontische oorlogen, die tussen 1806 en 1812 woedden, en die eindigden met een zege voor Rusland. Het lot van twee adellijke families, die tezamen de protagonisten leveren voor dit omvangrijke prozawerk, wordt heel intens beïnvloed door de historische gebeurtenissen. Tolstoj combineert hier ware gebeurtenissen in de alledaagse 'buitenwereld' en historische persoonlijkheden, tegenover verzonnen figuren. Zo creëert hij een enorm breed spectrum aan menselijke gestalten met hun drijfveren en de daaruit resulterende gedragspatronen: een zeer kleurrijk geheel met steeds wisselende decors, die zich aanbieden in de veelal luxueus ingerichte huizen op enkele landgoederen, met daartegenover de gebeurtenissen in de stad, waar allerlei festiviteiten worden georganiseerd, welke echter geenszins de elementen van strijd — oorlog in het klein — verdoezelen. Hoewel de titel doet vermoeden dat oorlog en vrede de elementen zijn, die in eerste instantie betrekking hebben op de historische gebeurtenissen, blijkt al gauw dat ze veeleer zijn geassocieerd met en hun climax vinden in de romanfiguren en hun temperament.

__________
[1] In volgorde van de auteursnamen waren de hierna genoemde romans volgens Walser de beste tien: Gargantua et Pantagruel; Madame Bovary; Gullivers Travels; Robinson Crusoë; Die Wahlverwantschaften; Der Zauberberg; Der grüne Heinrich; Geschwister Tanner; 'Die Brüder Karamasow' en 'Krieg und Frieden'.
[2] Toen de adellijke Lev Tolstoj — die in zijn jonge jaren nog persoonlijk ongehoorzaam personeel de zweep had laten proeven — in zijn latere jaren sympathie kreeg voor een wat socialer, en zelfs socialistische, maatschappij en dientengevolge soberder wilde leven, hield hij dat doorgaans ook wel vol. Als er zich echter onvoorbereid bezoek aandiende, viel hij woedend uit naar zijn naasten met vragen als waarom er geen eend kon worden opgediend. . . .
____________
Leo Tolstoi: Krieg und Frieden — Gesamtausgabe in einem Band
Aus dem Russischen übertragen von Werner Bergengruen
Mit einem Nachwort von Heinrich Böll
1.584 pag., paperback; Deutscher Taschenbuch Verlag, München 2007 — ISBN 978-3-423-13071-4. Prijs € 25,— (in de BRD, maar ook bij Boekhandel Die Weisse Rose te Amsterdam).
____________
Afbeeldingen
1. Lev Nikolajevitsj Tolstoj (1828-1910), in 1887 geschilderd door Ilja Rjèpin (1844-1930).
2. Heinrich Böll (1917-1985). Monument in brons te Berlijn.
3. Werner Bergengruen (1892-1964). Vertaler van Krieg und Frieden. Foto overgenomen van het voorplat van Gestern fuhr ich Fische fangen . . . — Gesammelte Gedichte (1992; Arche, Zürich).
4. Voorplat van de Duitse pocket-editie van Krieg und Frieden, dtv 13071.